ধৰ্ম আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ পৃথকীকৰণ আৰু ধৰ্মীয় বিশ্বাসৰ ক্ষেত্ৰত চৰকাৰৰ নিৰপেক্ষতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা মতাদৰ্শই হৈছে সাধাৰণ অৰ্থত, ধৰ্মনিৰপেক্ষতা।
- ইয়াৰ বিস্তৃতভাৱে দুটা অৰ্থ আছেঃ
- ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা ধৰ্মৰ পৃথকীকৰণ; অৰ্থাৎ, ধৰ্ম নিৰপেক্ষতা।
- ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা সকলো ধৰ্মৰ প্ৰতি সমান সন্মান; অৰ্থাৎ, সৰ্ব ধৰ্ম সম্ভৱা (Sarva Dharma Samabhava)
- ভাৰতীয় সংবিধানৰ লক্ষ্য হৈছে এক ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰা য’ত সকলো ধৰ্মক সমানভাৱে বিবেচনা কৰা হয়।
ভাৰতত ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ সাংবিধানিক ব্যৱস্থা আৰু ন্যায়িক ব্যাখ্যা
- তৃতীয় অংশ : মৌলিক অধিকাৰ
- ১৪ নং অনুচ্ছেদ : ই সকলো ভাৰতীয় নাগৰিকৰ বাবে বিধিৰ আগত সমতা (equality before the law) নিশ্চিত কৰে।
- ১৬ (১) নং অনুচ্ছেদ : ই ৰাজহুৱা নিযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰত সমান সুযোগ প্ৰদান কৰে, ধৰ্ম, জাতি, জাতি আদিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি বৈষম্য নিষিদ্ধ কৰে।
- ২৫ নং অনুচ্ছেদ : ই বিবেকৰ স্বাধীনতা আৰু ধৰ্ম প্ৰচাৰ, অনুশীলন আৰু প্ৰচাৰৰ অধিকাৰ প্ৰদান কৰে।
- ২৬ নং অনুচ্ছেদ : ই ধৰ্মীয় গোটসমূহক ধৰ্মীয় বিষয় আৰু প্ৰতিষ্ঠানসমূহ পৰিচালনাৰ অনুমতি প্ৰদান কৰে।
- ২৭ নং অনুচ্ছেদ : যিকোনো ধৰ্মৰ প্ৰচাৰৰ বাবে কৰজনিত আয় ব্যৱহাৰ কৰাত নিষেধাজ্ঞা আৰোপ কৰে।
- ২৮ নং অনুচ্ছেদ : ই শিক্ষা প্ৰতিষ্ঠানসমূহত ধৰ্মীয় নিৰ্দেশনা নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
- ২৯ নং অনুচ্ছেদ আৰু 30 নং অনুচ্ছেদ : সংখ্যালঘুসকলৰ সাংস্কৃতিক আৰু শৈক্ষিক অধিকাৰ নিশ্চিত কৰে।
- চতুৰ্থ অংশঃ মৌলিক কৰ্তব্য
- ৫১ ‘ক’ নং অনুচ্ছেদ : ই ভাৰতীয় নাগৰিকসকলক সম্প্ৰীতি বৃদ্ধি কৰিবলৈ আৰু ভাৰতৰ মিশ্ৰিত সংস্কৃতি সংৰক্ষণ কৰিবলৈ আহ্বান জনায়।
- ৪২ তম্ সংবিধান সংশোধনী (১৯৭৬) : ইয়াৰ জৰিয়তে সকলো ধৰ্মৰ প্ৰতি সমান সন্মানৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি ভাৰতীয় সংবিধানৰ প্ৰস্তাৱনাত ‘ধৰ্মনিৰপেক্ষ’ যোগ দিয়া হৈছিল।
- ন্যায়িক ব্যাখ্যাঃ
- কেশৱানন্দ ভাৰতী গোচৰ (১৯৭৩) : এই গোচৰৰ ৰায়দানত উচ্চতম ন্যায়ালয়ে ধৰ্মনিৰপেক্ষতাক সংবিধানৰ মৌলিক গাঁথনিৰ অংশ হিচাপে ঘোষণা কৰিছিল।
- বোম্মাই গোচৰ (১৯৯৪) : এই গোচৰৰ শুনানিত ভাৰতীয় উচ্চতম ন্যায়ালয়ে ‘ধৰ্মনিৰপেক্ষতা’ৰ আচৰণক সকলো ধৰ্মৰ সৈতে সমান ব্যৱহাৰ হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰিছিল।
ভাৰতীয় আৰু পাশ্চাত্যৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ মাজৰ পাৰ্থক্য
- পৃথকীকৰণ বনাম সম-মৰ্যাদা
- পাশ্চাত্য ধৰ্মনিৰপেক্ষতাঃ ই ধৰ্ম আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত সম্পূৰ্ণ পৃথকীকৰণৰ পোষকতা কৰে।
- ভাৰতীয় ধৰ্মনিৰপেক্ষতাঃ ই সকলো ধৰ্মৰ প্ৰতি সমান সন্মানৰ সৈতে ধৰ্মৰ সৈতে ৰাষ্ট্ৰৰ সম্পৰ্কৰ অনুমতি প্ৰদান কৰে।
- ধৰ্মীয় প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ পুঁজি যোগান
- পশ্চিমীয়া ধৰ্মনিৰপেক্ষতাঃ ধৰ্মীয় প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ বাবে কোনো ৰাষ্ট্ৰীয় পুঁজিৰ ব্যৱস্থা নাই।
- ভাৰতীয় ধৰ্মনিৰপেক্ষতাঃ ই ধৰ্মীয় বিদ্যালয়, ভৱন আৰু আন্তঃগাঁথনিৰ বাবে আংশিক ৰাষ্ট্ৰীয় পুঁজি আগবঢ়োৱাৰ অনুমতি প্ৰদান কৰে।
- ৰাষ্ট্ৰ সমৰ্থিত ধৰ্মীয় সংস্কাৰ
- পাশ্চাত্য ধৰ্মনিৰপেক্ষতাঃ পাশ্চাত্য ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ ধাৰণা অনুসৰি ধৰ্মীয় সংস্কাৰত ৰাষ্ট্ৰৰ কোনো ভূমিকা নাই।
- ভাৰতীয় ধৰ্মনিৰপেক্ষতাঃ ই ৰাষ্ট্ৰৰ উদ্যোগত অস্পৃশ্যতা আৰু বাল্য-বিবাহ নিষিদ্ধকৰণৰ দৰে ধৰ্মীয় সংস্কাৰক সমৰ্থন কৰে।
- অধিকাৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব
- পশ্চিমীয়া ধৰ্মনিৰপেক্ষতাঃ ই ব্যক্তিগত ধৰ্মীয় অধিকাৰক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়ে।
- ভাৰতীয় ধৰ্মনিৰপেক্ষতাঃ ই ব্যক্তিগত আৰু সংখ্যালঘু উভয় সম্প্ৰদায়ৰ অধিকাৰ সুৰক্ষিত কৰে।
ভাৰতৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষ গাঁথনিলৈ ভাবুকি কঢ়িয়াই অনা কাৰকসমূহ
- ৰাজনৈতিক হস্তক্ষেপঃ ধৰ্মীয় কাৰকসমূহে নিৰ্বাচনৰ প্ৰাৰ্থী নিৰ্বাচন আৰু ভোটদানক প্ৰভাৱিত কৰে।
- সাম্প্ৰদায়িক ঘটনাসমূহঃ বাবৰী মছজিদ ধ্বংস, ১৯৮৪ চনৰ শিখ বিৰোধী সংঘৰ্ষ, আৰু দিল্লীৰ সংঘৰ্ষ (২০২০) ৰ দৰে ঘটনাসমূহে বৰ্ধিত সাম্প্ৰদায়িক অসহিষ্ণুতা প্ৰদৰ্শন কৰে।
- সংখ্যালঘু-ৰদ : মুছলমানসকলৰ দৰে সংখ্যালঘুসকলেও অল্প-প্ৰতিনিধিত্ব (underrepresentation)ৰ সন্মুখীন হয় (যেনে, জনসংখ্যাৰ দিশেৰে ১৪% অধিকাৰ কৰাৰ পিছতো আমোলাতন্ত্ৰত মুছলমান সম্প্ৰদায়ে মাত্ৰ ২.৫ % স্থান অধিকাৰ কৰিছে)।
- মৌলবাদঃ আইছিছ (ISIS)ৰ দৰে গোটসমূহে সন্তপৰ্ণে চলোৱা যুৱ মৌলবাদে ধৰ্মনিৰপেক্ষতায প্ৰতি ভাবুকি আনিছে।
- বৰ্ধিত অসহিষ্ণুতা : বৰ্ধিত ধৰ্মীয় অসহিষ্ণুতাই সামাজিক সম্প্ৰীতি হ্ৰাস কৰে।
এক প্ৰকৃত ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰৰ বাবে ব্যৱস্থাঃ
- শিক্ষা : ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ বোধগম্যতা বৃদ্ধি আৰু কুসংস্কৰ হ্ৰাস কৰিবলৈ শিক্ষাক ব্যৱহাৰ কৰা উচিত।
- সামাজিক সংস্কাৰঃ উমৈহতীয়া সামাজিক সংহিতা (Uniform Civil Code) ৰ দৰে সংস্কাৰ কাৰ্যকৰী কৰা আৰু সংখ্যালঘু অন্তৰ্ভুক্তিৰ প্ৰসাৰ কৰা উচিত।
- ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাজনীতিঃ সাম্প্ৰদায়িক ৰাজনীতিক ধৰ্মনিৰপেক্ষ, অন্তৰ্ভুক্তিমূলক ৰাজনীতিৰ সৈতে সলনি কৰাটো সাম্প্ৰতিক সময়ৰ এক জৰুৰী আহ্বান।
- উগ্ৰবাদৰ বিৰুদ্ধে যুঁজঃ ৰাষ্ট্ৰৰ উদ্যোগত ধৰ্মীয় উগ্ৰবাদৰ বিৰুদ্ধে কঠোৰ পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰা উচিত।
- সংখ্যালঘু অধিকাৰ সুৰক্ষাঃ সম-সুযোগ নিশ্চিতকাৰী আৰু সংখ্যালঘুসকলক হিংসাৰ পৰা সুৰক্ষা প্ৰদানকাৰী ব্যৱস্থা অৱলম্বন কৰা উচিত।
যদিও ভাৰতীয় ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ লক্ষ্য হৈছে ৰাষ্ট্ৰৰ নিৰপেক্ষতাৰ সৈতে বিভিন্ন ধৰ্মীয় পৰিচয়ৰ ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰা,তাৰ সমান্তৰালকৈ ধৰ্মনিৰপেক্ষ গাঁথনি সংৰক্ষণৰ বাবে চলি থকা সংস্কাৰ, অন্তৰ্ভুক্তিমূলক ৰাজনীতি আৰু উগ্ৰবাদৰ বিৰুদ্ধে যুঁজ দিয়া অত্যাৱশ্যকীয়। এই মূল্যবোধবোৰ শক্তিশালী কৰিলে সমগ্ৰ ভাৰতৰ বহুমাত্ৰাবিশিষ্ট সাংস্কৃতিক সমাজত একতা আৰু সন্মান বৃদ্ধি পাব পাৰে।
