“ধৰ্মৰ ভিত্তিত সংৰক্ষণ দিব নোৱাৰি” (Reservation can’t be given on the basis of religion”) – উচ্চতম ন্যায়ালয়ে সোমবাৰে (৯ ডিচেম্বৰ) কলকাতা উচ্চ ন্যায়ালয়ৰ ৭৭টা সম্প্ৰদায়ৰ অন্যান্য পিছপৰা শ্ৰেণীৰ (অ’বিচি) শ্ৰেণীবিভাজন বাতিলকৰণৰ সিদ্ধান্তক প্ৰত্যাহ্বান জনাই পশ্চিমবংগ ৰাজ্যৰ দ্বাৰা দাখিল কৰা আবেদনৰ শুনানি গ্ৰহণ কৰি মৌখিকভাৱে এনেদৰে মন্তব্য কৰে।
সংৰক্ষণ ব্যৱস্থা
- ভাৰতত সংৰক্ষণ ব্যৱস্থাৰ উৎপত্তি জাতি ব্যৱস্থাৰ পৰা হৈছিল । ইয়াৰ উদ্দেশ্য আছিল প্রান্তীয় সম্প্ৰদায়সমূহে সন্মুখীন হোৱা ঐতিহাসিক অন্যায় (historical injustice)ৰ মোকাবিলা কৰা।
- ই সাংবিধানিক ব্যৱস্থা আৰু চৰকাৰী নীতিৰ দ্বাৰা পৰিচালিত ইতিবাচক পদক্ষেপ হিচাপে চৰকাৰী নিয়োগ, শিক্ষা আৰু বিধান সভাত কোটা (quotas) প্ৰদান কৰে।
ভাৰতত সংৰক্ষণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰা সাংবিধানিক ব্যৱস্থা
- ষষ্ঠদশ অংশ (Part XVI) : ই কেন্দ্ৰীয় আৰু ৰাজ্যিক বিধান সভাত অনুসূচিত জাতি আৰু অনুসূচিত জনজাতিৰ বাবে সংৰক্ষণৰ বিষয়ে আলোচনা কৰে।
- ১৫ (৪) নং অনুচ্ছেদ আৰু ১৬ (৪) নং অনুচ্ছেদ : দুয়োটা অনুচ্ছেদে ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰক চৰকাৰী সেৱাত অনুসূচিত জাতি আৰু অনুসূচিত জনজাতিৰ বাবে আসন সংৰক্ষণ কৰাৰ অনুমতি আগবঢ়ায়।
- অনুসূচীত জাতি আৰু জনজাতিৰ বাবে পদোন্নতিৰ ক্ষেত্ৰত সংৰক্ষণ সক্ষম কৰিবলৈ ৭৭ তম্ সংবিধান সংশোধনী (১৯৯৫) ৰ দ্বাৰা ১৬ নং অনুচ্ছেদ (৪ ক) অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছিল।
- ১৬ (৪ ক) নং অনুচ্ছেদৰ সংশোধনঃ পদোন্নতিৰ ক্ষেত্ৰত অনুসূচিত জাতি আৰু অনুসূচিত জনজাতিৰ ব্যক্তিক পদজনিত জ্যেষ্ঠতা (consequential seniority) প্ৰদান কৰিবলৈ ৮৫ তম্ সংবিধান সংশোধনী (২০০১) ৰ দ্বাৰা এই সংশোধন কৰা হৈছিল।
- ১৬ (৪ খ) নং অনুচ্ছেদ : ৮১ তম্ সংবিধান সংশোধনী (২০০০) ৰ দ্বাৰা যোগ কৰা অনুচ্ছেদ নং ১৬ (৪খ)-এ ৫০% সংৰক্ষণৰ সীমা অতিক্ৰম কৰি পূৰণ নোহোৱা অনুসূচিত জাতি/অনুসূচিত জনজাতিৰ বাবে সংৰক্ষিত খালী পদ পৰৱৰ্তী বছৰবোৰত পূৰণ কৰাৰ অনুমতি দিয়ে।
- ৩৩০ আৰু ৩৩২ নং অনুচ্ছেদ : এই অনুচ্ছেদে সংসদ আৰু ৰাজ্যিক বিধান সভাত অনুসূচিত জাতি আৰু জনজাতিৰ বাবে আসন সংৰক্ষণৰ বিধান আগবঢ়াইছে।
- ২৪৩ ঘ নং অনুচ্ছেদ : এই অনুচ্ছেদে পঞ্চায়ত নিৰ্বাচনত সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা কৰে।
- ২৪৩ (ন) নং অনুচ্ছেদ : এই অনুচ্ছেদে পৌৰসভা নিৰ্বাচনত সংৰক্ষণ নিশ্চিত কৰে।
- ৩৩৫ নং অনুচ্ছেদ : এই অনুচ্ছেদে নিৰ্ধাৰণ কৰে যে অনুসূচিত জাতি আৰু অনুসূচিত জনজাতিৰ বাবে পদ সংৰক্ষণৰ দাবী প্ৰশাসনিক দক্ষতা বজাই ৰখাৰ সৈতে সংগতি ৰাখিব লাগিব।
- ১০৩ তম্ সংবিধান সংশোধনী আইন, ২০১৯ : ই অনুসূচিত জাতি, অনুসূচিত জনজাতি আৰু অন্যান্য পিছপৰা শ্ৰেণীক বাদ দি শিক্ষা আৰু ৰাজহুৱা চাকৰিত অৰ্থনৈতিকভাৱে দুৰ্বল শ্ৰেণী (EWS) ৰ বাবে ১০% সংৰক্ষণ প্ৰদান কৰে।
- ১০৫ তম্ সংবিধান সংশোধনী আইন, ২০২১ : ই উচ্চতম ন্যায়ালয়ৰ ৰায় বাতিল কৰি সামাজিক আৰু শৈক্ষিকভাৱে পিছপৰা শ্ৰেণী (Socially and Educationally Backward Classes (SEBCs)) চিনাক্ত কৰাৰ বাবে ৰাজ্যৰ ক্ষমতা পুনৰুদ্ধাৰ কৰে।
- ১০৬ তম্ সংশোধনী আইন, ২০২৩ : মহিলা সংৰক্ষণ আইনে (Women’s Reservation Act) পৰৱৰ্তী লোকপিয়ল আৰু সীমা নিৰ্ধাৰণ মুলতুবী হৈ ১৫ বছৰৰ বাবে অনুসূচিত জাতি/জনজাতিৰ আসনকে ধৰি লোকসভা আৰু ৰাজ্যিক বিধানসভাত এক তৃতীয়াংশ আসন সংৰক্ষণ কৰে।
ৰায়দানৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশসমূহঃ
- সাংবিধানিক ভিত্তিঃ
- সামাজিক আৰু শৈক্ষিকভাৱে পিছপৰা অৱস্থাক সম্বোধন কৰিবলৈ ভাৰতীয় সংবিধানৰ ১৫ (৪) নং অনুচ্ছেদ আৰু ১৬ (৪) নং অনুচ্ছেদত সংৰক্ষণৰ মূল নিহিত হৈ আছে।
- ন্যায়ালয়ে অভিমত আগবঢ়ায় যে, সংৰক্ষণ প্ৰদানৰ ক্ষেত্ৰত জাতি, শ্ৰেণী আৰু পিছপৰা আদিৰ দৰে বস্তুনিষ্ঠ মানদণ্ডৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিব লাগিব – ধৰ্মৰ ওপৰত নহয়।
- ধৰ্মনিৰপেক্ষ গঠনঃ
- ভাৰতে এক ধৰ্মনিৰপেক্ষ পৰিকাঠামো অনুসৰণ কৰে য’ত ৰাষ্ট্ৰই কোনো ধৰ্মৰ বিৰুদ্ধে বিশেষত্ব বা বৈষম্য নকৰে।
- ধৰ্মভিত্তিক সংৰক্ষণে এই নীতি ভংগ কৰিব পাৰে আৰু সাম্প্ৰদায়িক উত্তেজনাৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে।
- পূৰ্বৰ উদাহৰণঃ
- ইন্দ্ৰ সাহনী ৰায়দান (১৯৯২) : উচ্চতম ন্যায়ালয়ে ৰায়দান দিছিল যে সংৰক্ষণ কেৱল ধৰ্মৰ সৈতে নহয়, ই চিনাক্ত কৰিব পৰা পিছপৰা অৱস্থাৰ সৈতে জড়িত হ’ব লাগিব।
- একেধৰণৰ সিদ্ধান্তই কোনো সম্প্ৰদায় পিছপৰি থকাৰ নিৰ্দিষ্ট প্ৰমাণ অবিহনে সমগ্ৰ ধৰ্মীয় সম্প্ৰদায়ৰ বাবে সংৰক্ষণ আগবঢ়োৱাৰ প্ৰচেষ্টাক অবৈধ কৰি তুলিছে।
- একচেটিয়া নোহোৱাকৈ অন্তৰ্ভুক্তিঃ
- ধৰ্মীয় সংখ্যালঘুসকলকে ধৰি সকলো সম্প্ৰদায়ৰ পিছপৰা ব্যক্তিসকলে সামাজিক আৰু শৈক্ষিক পিছপৰাৰ দৰে মানদণ্ড পূৰণ কৰিলে বিদ্যমান সংৰক্ষণ ব্যৱস্থাৰ পৰা লাভান্বিত হ’ব পাৰে।
ইয়াৰ প্ৰভাৱঃ
- উচ্চতম ন্যায়ালয়ৰ সদ্যঘোষিত ৰায়ে ন্যায় আৰু অন্তৰ্ভুক্তি নিশ্চিত কৰিবলৈ ধৰ্মৰ বাহিৰেও পিছপৰা অৱস্থাক মূল্যায়ন কৰাটোক শক্তিশালী কৰে।
- ৰাজ্যসমূহে সাংবিধানিক মাপকাঠি উপেক্ষা কৰা নীতি প্ৰণয়ন কৰিব নোৱাৰে।
- নিৰপেক্ষ আৰু স্বচ্ছ সংৰক্ষণ নীতি নিশ্চিত কৰি একতাৰ প্ৰসাৰ কৰে।
সংৰক্ষণ কিয় প্ৰয়োজনীয়?
- সংৰক্ষণ ব্যৱস্থাই প্রান্তীয় জাতিসমূহে সহ্য কৰি অহা ঐতিহাসিক অন্যায়বোৰ সম্বোধন কৰে।
- অত্যাৱশ্যকীয় সম্পদৰ প্ৰৱেশাধিকাৰৰ অভাৱত বঞ্চিত শ্ৰেণীসমূহৰ বাবে ন্যায়সংগত সুযোগ প্ৰদান কৰে।
- ৰাজহুৱা সেৱা আৰু প্ৰতিষ্ঠানসমূহত সুবিধাবঞ্চিত শ্ৰেণীসমূহৰ পৰ্যাপ্ত প্ৰতিনিধিত্ব নিশ্চিত কৰে।
- ঐতিহাসিকভাৱে পিছপৰা সম্প্ৰদায়সমূহৰ আৰ্থ-সামাজিক উন্নয়নত সহায় কৰে।
- প্ৰকৃত মেধা-ভিত্তিক শাসন (meritocracy) ভেঁটি স্থাপন কৰি প্ৰণালীবদ্ধ বৈষম্য হ্ৰাস কৰি সমতাৰ প্ৰসাৰ কৰে।
সংৰক্ষণৰ বিৰুদ্ধে যুক্তি
- ই কৰ্মচাৰীসকলৰ মাজত বিভাজন আৰু শত্ৰুতাৰ সৃষ্টি কৰে, কৰ্মক্ষেত্ৰৰ সংহতি ব্যাহত কৰে।
- ই জাতিৰ পৰিচয়ক ধ্বংস কৰাৰ পৰিৱৰ্তে শক্তিশালী কৰে, ইয়াৰ উদ্দেশ্যৰ প্ৰতিৰোধ কৰে।
- অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ স্বত্বেও, সামাজিকভাৱে বঞ্চিত গোটবোৰ প্ৰায়ে প্রান্তীয় হৈ থাকে।
- ব্যক্তিসকলক যোগ্যতাতকৈ পিছপৰা বুলি প্ৰমাণ কৰাত মনোনিৱেশ কৰিবলৈ উৎসাহিত কৰি আত্মসন্মানৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলায়।
- ই আন এক দিশেৰে মেধা-ভিত্তিক শাসনৰ ভিত্তি মচি পেলায়, যি সামাজিক উন্নতিৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ।
- জাতি আৰু শ্ৰেণীৰ আনুগত্যৰ শোষণ কৰি সমৰ্থন সংগ্ৰহ কৰিবলৈ ৰাজনীতি কৰা হৈছিল।
- সংৰক্ষণ সুবিধাসমূহে প্ৰায়ে আটাইতকৈ প্ৰয়োজনীয়বোৰক বাদ দি পিছপৰা শ্ৰেণীৰ ভিতৰত প্ৰভাৱশালী উপগোষ্ঠীৰ বাবে কেন্দ্ৰীভূত হয়।
উচ্চতম ন্যায়ালয়ৰ ৰায়দানে ভাৰতৰ সংৰক্ষণ পৰিকাঠামোত সমতা, নিৰপেক্ষতা আৰু ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ ভাৱধাৰাক সমৰ্থন কৰে। সংৰক্ষণত ধৰ্মৰ পৰিৱৰ্তে পিছপৰা অৱস্থাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া বাধ্যতামূলক কৰি, এই সিদ্ধান্তই বিভাজনমূলক নীতিৰ বিৰুদ্ধে সুৰক্ষা প্ৰদান কৰি সংবিধানৰ সামগ্ৰিক বিকাশৰ দৃষ্টিভংগীক শক্তিশালী কৰে।
