লোক আদালতঃ জনসাধাৰণৰ আদালত
- লোক আদালতৰ অৰ্থ হৈছে গান্ধীবাদী নীতিৰ ওপৰত আধাৰিত “জনসাধাৰণৰ আদালত” (People’s Court)।
- উচ্চতম ন্যায়ালয়ে বিবাদ নিষ্পত্তিৰ এক প্ৰাচীন ভাৰতীয় ব্যৱস্থা হিচাপে স্বীকৃতিপ্ৰাপ্ত এই ব্যৱস্থাটো আজিও বৈধ।
- ই অনানুষ্ঠানিক, ব্যয়বহুল আৰু দ্ৰুত ন্যায় প্ৰদান কৰা বিকল্প বিবাদ নিষ্পত্তি (Alternative Dispute Resolution (ADR)) ব্যৱস্থাৰ অংশ।
মূল মাইলৰ খুঁটিসদৃশ পদক্ষেপসমূহ :
- প্ৰথম লোক আদালত শিবিৰঃ গুজৰাট, ১৯৮২ (এই শিবিৰ স্বেচ্ছামূলক আছিল, ইয়াত বিধিবদ্ধ সমৰ্থন (statutory backing) অনুপস্থিত আছিল)
- বিধিবদ্ধ স্থিতিঃ আইনী সেৱা প্ৰাধিকৰণ আইন, ১৯৮৭ (Legal Services Authorities Act, 1987)
সংগঠন আৰু গঠন
- সংগঠিতকৰণৰ কৰ্তৃত্বঃ
- ৰাজ্যিক/জিলা আইনী সেৱা প্ৰাধিকৰণ (State/District Legal Services Authorities) বা উচ্চতম ন্যায়ালয়/উচ্চ ন্যায়ালয়/তালুক আইনী সেৱা সমিতিয়ে (Supreme Court/High Court/Taluk Legal Services Committees) লোক-আদালত আয়োজন কৰিব পাৰে।
- ৰাষ্ট্ৰীয় আইনী সেৱা প্ৰাধিকৰণেও (National Legal Services Authority (NALSA)) লোক আদালত অনুষ্ঠিত কৰে।
- গঠনঃ লোক-আদালত নিম্নোক্ত পদাসীন ব্যক্তিসকলেৰে গঠিত –
- অধ্যক্ষ হিচাপে এজন ন্যায়িক বিষয়া (A judicial officer)
- সদস্যঃ এগৰাকী অধিবক্তা আৰু এগৰাকী সমাজ কৰ্মী।
- ৰাষ্ট্ৰীয় আইনী সেৱা প্ৰাধিকৰণ (NALSA)
- ইয়াক আইনী সেৱা প্ৰাধিকৰণ আইন, ১৯৮৫ (৯৯৫ চনত বলৱৎ) ৰ অধীনত স্থাপন কৰা হৈছিল।
- ইয়াৰ দ্বাৰা সমাজৰ দুৰ্বল শ্ৰেণীসমূহক বিনামূলীয়া আৰু সক্ষম আইনী সেৱা প্ৰদান কৰে।
- সংশোধনী (২০০২) : এই সংশোধনীৰ জৰিয়তে ৰাজহুৱা উপযোগিতা সেৱাৰ বাবে স্থায়ী লোক আদালত স্থাপন কৰা হৈছে।
লোক আদালতৰ প্ৰকাৰসমূহ
- ৰাষ্ট্ৰীয় লোক আদালত (National Lok Adalat)
- নিয়মীয়া ব্যৱধানত এটা নিৰ্দিষ্ট দিনত দেশজুৰি লোক-আদালত অনুষ্ঠিত হয়।
- ইয়াৰ অধীনত সমগ্ৰ দেশতে একে সময়তে গোচৰবোৰ গ্ৰহণ কৰা হয়।
- স্থায়ী লোক আদালত (Permanent Lok Adalat) :
- ৰাজহুৱা উপযোগিতা সেৱা (পৰিবহণ, ডাক সেৱা ইত্যাদি) ৰ বাবে স্থাপন কৰা হয়।
- ই পূৰ্ব-মোকৰ্দমাৰ বিবাদ আৰু পক্ষবোৰে নিষ্পত্তি কৰিবলৈ সন্মত হোৱা গোচৰবোৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
- স্থায়ী লোক-আদালতৰ ১ কোটি টকা অৰ্থমূল্যলৈকে জড়িত থকা গোচৰৰ ওপৰত অধিকাৰ আছে।
- ভ্ৰাম্যমাণ লোক-আদালত (Mobile Lok Adalat) :
- বিশেষকৈ দূৰৱৰ্তী বা গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ বাবে, সংশ্লিষ্ট পক্ষীসমূহৰ দুৱাৰত ন্যায় প্ৰদান কৰিবলৈ বিভিন্ন স্থানত এনে লোক-আদালত অনুষ্ঠিত কৰা হয়।
- বিশেষ লোক-আদালত (Special Lok Adalat) :
- নিৰ্দিষ্ট ধৰণৰ গোচৰৰ সৈতে মোকাবিলা কৰিবলৈ সংগঠিত কৰা হয়। (যেনে, বৈবাহিক বিবাদ, শ্ৰমিক সমস্যা)
- মেগা লোক-আদালত (Mega Lok Adalat) :
- একে সময়তে একাধিক ৰাজ্যত বৃহৎ পৰিমাণৰ লোক-আদালত অনুষ্ঠিত হৈছিল।
লোক-আদালতৰ অধিকাৰক্ষেত্ৰ
- পৰিসৰঃ
- আদালতত চলি থকা গোচৰ বা আদালতৰ অধিকাৰক্ষেত্ৰৰ ভিতৰত থকা বিষয়সমূহ যিসমূহ ইতিমধ্যে আদালতলৈ অনা হোৱা নাই; তেনে গোচৰ সমূহ লোক-আদালতে বিবেচনা কৰিব পাৰে।
- ৰেফাৰেল (referral) প্ৰক্ৰিয়াঃ
- বাদী-বিবাদী পক্ষৰ চুক্তি, আদালতৰ সন্তুষ্টি, বা সংশ্লিষ্ট পক্ষৰ আবেদনৰ সৈতে লোক-আদালতে গোচৰসমূহ ৰেফাৰেল প্ৰক্ৰিয়াৰ অন্তৰ্ভুক্ত কৰিব পাৰে।
- যিকোনো পক্ষৰ আবেদনৰ জৰিয়তে পূৰ্ব-মোকৰ্দমাৰ বিবাদো ই গ্ৰহণ কৰিব পাৰে।
- গোচৰৰ প্ৰকাৰঃ
- পৰিয়াল-বিবাদ, অপৰাধমূলক (যৌগিক অপৰাধ), ভূমি অধিগ্ৰহণ, শ্ৰমিক বিবাদ, ক্ষতিপূৰণৰ গোচৰ, বেংক পুনৰুদ্ধাৰৰ গোচৰ ইত্যাদি।
- বহিষ্কৰণসমূহঃ
- যিকোনো আইনৰ অধীনত অনা-যৌগিক অপৰাধসমূহ লোক-আদালতৰ আওতাৰ বাহিৰত থাকে।
ক্ষমতা
- লোক আদালতসমূহৰ দেৱানী আদালতৰ ক্ষমতা আছে (দেৱানী প্ৰক্ৰিয়া বিধি, ১৯০৮) (Code of Civil Procedure, 1908)
- লোক-আদালতৰ বিবাদৰ বাবে পদ্ধতি নিৰ্দিষ্ট কৰি দিয়াৰ কৰ্তৃত্ব আছে।
- ভাৰতীয় দণ্ডবিধি আইন (১৮৬০) ৰ অধীনত ন্যায়িক বুলি গণ্য কৰা কাৰ্য্যকলাপ লোক আদালতসমূহক অপৰাধী প্ৰক্ৰিয়া বিধি (CrPC) (১৯৭৩) ৰ অধীনত দেৱানী আদালত হিচাপে বিবেচনা কৰা হয়।
- ৰায় :
- লোক-আদালতৰ ৰায়দানক দেৱানী আদালতৰ ডিক্রী সমকক্ষীয় বুলি গণ্য কৰা হয়।
- ই চূড়ান্ত আৰু বাধ্যতামূলক, লোক-আদালতৰ ৰায়ৰ ওপৰত কোনো আবেদন অনুমোদিত নহয়।
লোক-আদালতৰ উপকাৰিতাসমূহ
- ব্যয়-কাৰ্যকাৰিতাঃ
- লোক-আদালতৰ কোনো মাচুল নাই; ইতিমধ্যে পৰিশোধ কৰা হ’লে সেয়া উভতাই দিয়া হয়।
- কাৰ্যক্ষমতাঃ
- লোক-আদালতে নমনীয় পদ্ধতি আৰু দ্ৰুত শুনানিৰে বিচাৰ প্ৰক্ৰিয়া সম্পাদন কৰে।
- আন্তঃক্ৰিয়াশীলঃ
- গোচৰৰ সৈতে জড়িত পক্ষসমূহে তেওঁলোকৰ পৰামৰ্শদাতাৰ জৰিয়তে বিচাৰকৰ সৈতে পোনপটীয়াকৈ মত বিনিময় কৰিব পাৰে।
- চূড়ান্ততাঃ
- লোক-আদালতৰ ৰায়দান বাধ্যতামূলক, ই আবেদনযোগ্য নহয় আৰু দেৱানী আদালতৰ আদেশৰ সমতুল্য।
