উচ্চতম ন্যায়ালয়ে হস্ত-শ্ৰমজাত বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কৰণ আৰু মল তথা চেপ্টিক টেংকসমূহ (septic tanks) চাবা কৰাৰ দৰে বিপজ্জনক কাৰ্যসমূহ নিৰ্মূল কৰাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দিছিল। এই অনুশীলনক মানৱীয় মৰ্যাদাৰ উলংঘন (violation of human dignity) আৰু সৰ্বাধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় হিচাপে বৰ্ণনা কৰা হৈছিল।
হস্ত-শ্ৰমজাত বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কৰণ :
হস্ত-শ্ৰমজাত আৱৰ্জনা পৰিস্কৰণ : ই মানুহৰ মলমূত্ৰ বা অস্বাস্থ্যকৰ শৌচাগাৰ, নলা বা চেপ্টিক টেংকৰ পৰা ওলোৱা আৱৰ্জনা হাতেৰে ঝাড়ু আৰু বাল্টিৰ দৰে অসুৰক্ষিত সঁজুলি ব্যৱহাৰ কৰি চাফা কৰাক সূচায়; যিয়ে গুৰুতৰ স্বাস্থ্যৰ বিপদাশংকাৰ সৃষ্টি কৰে আৰু ইয়াৰ লগত জড়িত লোকসকলৰ মানৱীয় মূল্যক লঘূ কৰি তোলে।
ভাৰতত হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ সম্পৰ্কীয় পৰিসংখ্যা
- হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ কৰাৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱঃ
- ভাৰতৰ ২০১১ চনৰ লোকপিয়ল অনুসৰি, ৭,৪০,০০০ৰো অধিক পৰিয়ালে এতিয়াও হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ কৰাৰ অনুশীলন আহিছে।
- চাফাই কৰ্মচাৰী আন্দোলনৰ অনুমান অনুসৰি ভাৰতত প্ৰায় ১.৮ নিযুত হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ কৰা লোক আছে।
- স্বাস্থ্যজনিত বিপদাশংকাঃ
- হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ কৰা লোকসকলে গুৰুতৰ স্বাস্থ্যজনিত সমস্যাত ভোগে, যাৰ ভিতৰত –
- ছালৰ ৰোগ।
- শ্বাস-প্ৰশ্বাসজনিত সমস্যা।
- চেপ্টিক টেংক আৰু নৰ্দমা প্ৰণালীত আবদ্ধ বিষাক্ত গেছৰ লগত হোৱা মাৰাত্মক সংস্পৰ্শ।
- হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ কৰা লোকসকলে গুৰুতৰ স্বাস্থ্যজনিত সমস্যাত ভোগে, যাৰ ভিতৰত –
- মৃত্যুৰ হাৰঃ
- ২০১৬ চনৰ পৰা ২০১৯ চনৰ ভিতৰত নলা-নৰ্দমা আৰু চেপ্টিক টেংক পৰিষ্কাৰ কৰাৰ সময়ত ৪৮২ জন হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ কৰা লোকৰ মৃত্যু হৈছিল। (ৰাষ্ট্ৰীয় চাফাই কৰ্মচাৰী আয়োগ)
- ২০১৯ চনৰ পৰা ২০২২ চনলৈকে নলা আৰু চেপ্টিক টেংকসমূহ বিপদজনকভাৱে পৰিষ্কাৰ কৰাৰ সময়ত ২৩৩ জন লোকৰ মৃত্যু হোৱা বুলি নথিভুক্ত কৰা হৈছিল।
- হাৰিয়ানাত সৰ্বাধিক মৃত্যু হৈছিল (১৩) তাৰ পিছতে আছে মহাৰাষ্ট্ৰ (১২) আৰু তামিলনাডু (১০)।
ভাৰতত হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ কৰা ধাৰাবাহিকতাৰ কাৰণসমূহ
- সামাজিক কলঙ্ক আৰু জাতি-বৈষম্য
- গভীৰভাৱে শিপাই জাতিভিত্তিক বৈষম্যই দলিত সম্প্ৰদায়ক, বিশেষকৈ বাল্মীকি গোটৰ লোকসকলক হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ কৰা কামলৈ ঠেলি দিয়ে।
- ৯০% তকৈ অধিক হস্ত-শ্ৰমগত বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰক অনুসূচীত জাতিৰ (ৰাষ্ট্ৰৰ অপৰাধ অভিলেখ কাৰ্যালয় (NCRB) প্ৰতিবেদন 2023)
- আইনসমূহৰ সঠিক ৰূপায়ণৰ অভাৱ
- হস্ত-শ্ৰমগত বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰক হিচাপে নিযুক্তি প্ৰতিৰোধ আৰু তেওঁলোকৰ পুনৰ্বাসন আইন, ২০১৩ (Prohibition of Employment as Manual Scavengers and their Rehabilitation Act, 2013) দুৰ্বলভাৱে বলৱৎ হৈ আছে।
- নিষেধাজ্ঞা বাহাল থকা সত্বেও, ২০১৯ চনত সমগ্ৰ দেশতে ৬৬,৬৯২ জনৰো অধিক হস্ত-শ্ৰমগত বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰক চিনাক্ত কৰা হৈছিল (সামাজিক ন্যায় আৰু সবলীকৰণ মন্ত্ৰালয়)
- অপৰ্যাপ্ত পুনৰ্বাসন আৰু পুনৰ্দক্ষতা
- অপৰ্যাপ্ত পুনৰ্দক্ষতা কাৰ্যসূচীৰ বাবে বহুতো পুনৰ্বাসিত শ্ৰমিকৰ বহনক্ষম নিযুক্তিৰ বিকল্পৰ অভাৱ আছে।
- পুনৰ্বাসন আঁচনিৰ অধীনত পঞ্জীয়ন কৰা হস্ত-শ্ৰমজাত বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰক লোকসকলৰ মাত্ৰ এক তৃতীয়াংশইহে প্ৰশিক্ষণ বা বিকল্প নিযুক্তি লাভ কৰিছিল।
- দুৰ্বল অনাময় আন্তঃগাঁথনি
- বিশেষকৈ গ্ৰাম্য আৰু অৰ্ধ নগৰীয়া অঞ্চলত দুৰ্বল নৰ্দমা আৰু নিষ্কাশন ব্যৱস্থা থকা অঞ্চলসমূহত হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ কৰাটো সাম্প্ৰতিক সময়তো অব্যাহত আছে।
- ২৫ নিযুতৰো অধিক পৰিয়ালে (২০১৯-২০ ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিয়াল স্বাস্থ্য জৰীপ (NFHS 2019-20) এতিয়াও শুকান শৌচাগাৰ বা অস্বাস্থ্যকৰ শৌচাগাৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
- প্ৰযুক্তিগত অভিগ্ৰহণৰ অভাৱ
- যান্ত্ৰিক পৰিষ্কাৰ- পৰিচ্ছন্নতা আহিলাসমূহ ধীৰ গতিত গ্ৰহণ কৰাৰ ফলত হাতেৰে কৰা শ্ৰমৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতা অব্যাহত থকা দেখা যায়।
- কেৱল ৪০% নগৰ পৌৰসভাৰহে কাৰ্য্যকৰী নৰ্দমা-পৰিষ্কাৰ কৰা যন্ত্ৰ আছে (কেগ (CAG) প্ৰতিবেদন, ২০২২)
- নগৰীকৰণ আৰু অপৰিকল্পিত বিকাশ
- দ্ৰুত নগৰীকৰণে অনাময় সেৱাৰ চাহিদা বৃদ্ধি কৰিছে, আনহাতে আন্তঃগাঁথনিৰ উন্নয়ন পিছ পৰি আছে। ফলত হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কৰণ সম্পৰ্কীয় বিপদজনক কামৰ সৃষ্টি হৈছে।
- অৰ্থনৈতিক দুৰ্বলতা
- দৰিদ্ৰতা আৰু বিকল্প জীৱিকাৰ বিকল্পৰ অভাৱৰ বাবে শ্ৰমিকসকল হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কৰণ সম্পৰ্কীয় চক্ৰপাশত আবদ্ধ হৈ থাকিবলগীয়া হয়।
- হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ কৰা লোকসকলে প্ৰতিদিনে নিম্ন মজুৰি ২০০-৫০০ টকা পৰ্যন্ত উপাৰ্জন কৰে। ফলত বিপদশংকা ঘনীভূত হৈ থকাৰ পিছতো তেওঁলোকে কাম অব্যাহত ৰাখিব লগা হয়।
- সজাগতা আৰু শিক্ষাৰ অভাৱ
- নিম্ন সাক্ষৰতাৰ স্তৰৰ অধীনস্থ হোৱা বাবে হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ কৰা লোকসকলে প্ৰায়ে তেওঁলোকৰ অধিকাৰ আৰু আইনী সুৰক্ষাৰ বিষয়ে অৱগত নহয়।
- কেৱল ৩৭% হস্ত-শ্ৰমজাত বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰকসকলৰ আনুষ্ঠানিক স্কুলীয়া শিক্ষা আছে (২০২১ জৰীপ)
- লিংগ বৈষম্য
- হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ কৰা লোকসকলৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অনুপাত হৈছে মহিলাসকল যিসকলে শৌচালয় পৰিষ্কাৰ কৰা আৰু মানুহৰ মল-মূত্ৰ চাফা কৰা কামৰ বাবে প্ৰায়ে অবৈতনিক ভাৱে বা তাকৰ দৰমহাত নিয়োজিত হৈ থাকে।
- দুৰ্বল দায়বদ্ধতা ব্যৱস্থা
- পৌৰসভা আৰু ব্যক্তিগত ঠিকাদাৰসকলে নিয়মাৱলী উপেক্ষা কৰি শ্ৰম আইনৰ সুৰুঙাবোৰ ব্যৱহাৰ কৰি এনে অমানৱীয় বৃত্তিসমূহ অব্যাহত ৰাখিছে।
- ২০১৭-২০২১ ৰ ভিতৰত নলা আৰু চেপ্টিক টেংক পৰিষ্কাৰ কৰাৰ ফলত ৩৪৭ জনৰো অধিক লোকৰ মৃত্যু হোৱা বুলি জানিব পৰা গৈছে (তথ্য সূত্ৰ : NCRB)
কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ পদক্ষেপসমূহ
- নমস্তে আঁচনি (NAMASTE Scheme) : বিপদজনক পৰিষ্কাৰ-পৰিচ্ছন্নতাৰ কাম প্ৰতিৰোধৰ বাবে যান্ত্ৰিক অনাময় ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা হৈছে।
- আইনী নিষেধাজ্ঞাঃ ১৯৯৩ আৰু ২০১৩ চনৰ আইনসমূহে হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰ কৰা কামক নিষিদ্ধ ঘোষণা কৰিছে আৰু পুনৰ্বাসন নিশ্চিত কৰে।
- উচ্চতম ন্যায়ালয়ৰ নিৰ্দেশনা (২০১৪) : আৰ্থিক সাহায্য, আৱাস, দক্ষতা প্ৰশিক্ষণ আৰু নলা পৰিস্কাৰৰ ফলত হোৱা মৃত্যুৰ বাবে ১০ লাখ টকাৰ ক্ষতিপূৰণ আগবঢ়াবলৈ উচ্চতম ন্যায়ালয়ে কাৰ্যপালিকা পক্ষ নিৰ্দেশনা আগবঢ়াইছে।
- ৰবটিক বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰক (Robotic Scavengers) : সুৰক্ষা উন্নত কৰিবলৈ আৰু বৰ্জ্য-পদাৰ্থ প্ৰবাহৰ ভিতৰত মানুহৰ প্ৰৱেশ আঁতৰাবলৈ পৰিষ্কৰণৰ কৰাৰ বাবে ‘বেণ্ডিকুট “ৰ দৰে ৰবটক নিয়োজিত কৰা হয়।
অসম চৰকাৰৰ পদক্ষেপঃ
- অসম ৰাজ্যিক চাফাই কৰ্মচাৰী আয়োগ (Assam State Commission for Safai Karamcharis) : ২০২৩ চনৰ এপ্ৰিলত স্থাপিত, অসম ৰাজ্যিক চাফাই কৰ্মচাৰী আয়োগে হস্ত-শ্ৰমজাত বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কাৰক হিচাপে নিযুক্তি প্ৰতিৰোধ আইন, ২০১৩ বলবৎ কৰাটো নিশ্চিত কৰে, আৰু শ্ৰমিকৰ অধিকাৰ আৰু পুনৰ্বাসনৰ বিষয়ে পৰামৰ্শ আগবঢ়ায়।
- সতৰ্কতা সমিতিঃ ২০১৩ চনৰ আইনৰ অধীনত হাতেৰে বৰ্জ্য-অৱশিষ্ট পৰিস্কৰণ নিষিদ্ধ কৰিবলৈ, পুনৰ্বাসন নিশ্চিত কৰিবলৈ আৰু অপৰাধসমূহ নিৰীক্ষণ কৰিবলৈ জিলা আৰু মহকুমা পৰ্যায়ত গঠন কৰা হৈছিল।
